Είναι όλα όσα βλέπουμε σ' αυτόν εδώ
τον κόσμο
ένα όνειρο ατέλειωτο κρυμμένο μέσα σ'
άλλο;
Edgar Allan Poe ~ A Dream Within a Dream
Μτφ: Κώστας
Ουράνης
Στα «Πρωτόκολλα ονείρων» (ελληνική έκδοση Αλεξάνδρεια 2009 –
μετάφραση Λευτέρης Αναγνώστου) που περιλαμβάνονται στους τόμους των Απάντων
του, ο Adorno προτάσσει
το ακόλουθο κείμενο, εισάγοντας τον αναγνώστη στη διαδικασία της
αποκρυπτογράφησής τους: «Τα πρωτόκολλα ονείρων, διαλεγμένα από ένα εκτενές
απόθεμα, είναι αυθεντικά. Τα κατέγραφα κάθε φορά, αμέσως μετά το ξύπνημα, και
για την δημοσίευσή τους διόρθωσα μόνο τις πιο αισθητές γλωσσικές ατέλειες.» Για
να καταλήξει, μεταξύ άλλων, στο συμπέρασμα: «Ορισμένες εμπειρίες ονείρων μου
δίνουν την αφορμή να υποθέσω ότι το άτομα βιώνει τον θάνατό του ως κοσμική
καταστροφή.» Αυτή η προκλητική αποστροφή του μικρού προλόγου με τον οποίον ο Theodor Adorno συνόδευσε την έκδοση
των ονείρων του, μου δίνει την αφορμή να μιλήσω εκτενέστερα για το βιβλίο
«Ονειροπαγίδα» της πολύ σπουδαίας Αργεντίνας πεζογράφου Ana Maria Shua (γεν. Μπουένος Άιρες,
1951), από μια άλλη οπτική – αυτήν της κειμενικής αξιοποίησης μιας βιωματικής
οντολογίας, όπως την ονόμασε ο Γιώργος Χειμωνάς, ενός «ονειρικού λόγου», ο
οποίος φυσικά και εντάσσεται στα ευρύτερα πλαίσια της λογοτεχνίας του
φανταστικού και στις πρώτες υπερρεαλιστικές συνθήκες του 1920, διατηρεί όμως,
αφ’ εαυτού του μια μοναδική αυθυπαρξία και δυναμική, τόση που να μπορεί αυτή
την στιγμή να επηρεάζει σημαντικά και σχεδόν αναπόφευκτα τον χώρο της διεθνούς
πεζογραφίας. Η ίδια ονομάζει τα κείμενα αυτού του βιβλίου Μικροδιηγήματα (έχει γράψει άλλα 4 νομίζω αυτού του ιδιώματος της
μικρής φόρμας και περισσότερα από 35
βιβλία με πεζογραφήματα, μυθιστορήματα και συλλογές διηγημάτων) – εγώ όμως θα
προτιμούσα εδώ, τον όρο Μονογράμματα,
minima
moralia, που θα
απέδιδε ίσως καλύτερα την ακατέργαστη, πρωτογενή ύλη των ονείρων και την
μεταφορά τους σε λογοτεχνική δομή.
Ας κάνω εδώ μια μικρή παράκαμψη, αξιοποιώντας την
αποφθεγματική φράση του Nitsche
από το «Θέληση για δύναμη»: «Το τίμημα
να είναι κανείς καλλιτέχνης είναι ότι αυτό που όλοι οι μη καλλιτέχνες ονομάζουν
μορφή το αντιλαμβάνεται ο ίδιος ως περιεχόμενο.» Στην «Ονειροπαγίδα» της Shua, όπως και σε πολλά διηγήματα του Borges, του Casares, αλλά και του Cortazar – σε πιο εκτεταμένη εκδοχή,
γίνεται μια προσπάθεια να αντιμετωπιστεί το όνειρο και όσα συμβαίνουν μέσα σε
αυτό, ως λογοτεχνική μορφή, γεγονός που συμβαίνει κατά κόρον και διαπερνά
οριζοντίως και καθέτως όλον τον λεγόμενο «μαγικό ρεαλισμό». Η Ana Maria Shua σε
αυτά τα 250 αριθμημένα αντίτυπα ονείρων του βιβλίου της La suenera –
(επιλεγμένη μετάφραση στα ελληνικά, Ονειροπαγίδα
– αλλά μπορεί και ονειροπόληση ή και υπνηλία – σε αντίστιξη με το βιβλίο του
Γιώργου Χειμωνά, «Τα όνειρα της αυπνίας») δημιουργεί μορφικά προσανάμματα που
εκτινάσσουν την φαντασία, με έναν εκθαμβωτικό τρόπο, δημιουργώντας ένα
πανίσχυρο πεζογραφικό σύμπαν, από συγκολλήσεις, παρεκβάσεις και παράλογους
συνειρμούς που απλώς επιβεβαιώνουν το αυτονόητο: Μόνο αναποδογυρίζοντας την ροή
της πραγματικότητας, μπορείς να την καταστήσεις δελεαστικότερη. Το ποιητικό
στοιχείο κυριαρχεί στις σύντομες, συνήθως κοφτές αφηγήσεις, παραχωρώντας το
έδαφος σε παράλληλες σχεδιάσεις ιδεών και ανακατασκευές – που κάνουν, με αρκετή
δόση χιούμορ, την λειτουργία του λόγου να διαφοροποιείται από τα καθορισμένα
πλαίσια μιας νοητικής διεργασίας, αποσπώμενος περισσότερο και σχεδόν βιαίως, σε
απώτατα σύμβολα υποσυνείδητης εγρήγορσης – κατά την φράση του Bergson: «δεν έχουμε ποτέ συνείδηση της
δύναμης που αναπτύσσεται μέσα μας, έχουμε πάντα συνείδηση της κίνησης του
οργάνου, που αυτή η δύναμη δραστηριοποιεί.»
Στην προκειμένη περίπτωση, αυτό που δραστηριοποιείται – και
μάλιστα περίτεχνα, στην περίπτωση της Shua, είναι η αξιοποίηση κάποιων αυτοβιογραφικών στοιχείων, μέσω
της δύναμης της ονειροφαντασίας. Είναι
σαν να διαθέτουμε μινιατούρες ιδεών από τον χώρο της ακατέργαστης σκέψης και να
τις διασκευάσουμε σε προχωρημένα και ανοιχτά σε όλα τα ενδεχόμενα απορροφήματα
επικοινωνίας. Η Shua κοινωνεί το πρωτόλειο ερέθισμα ( η «Ονειροπαγίδα» είναι το
πρώτο βιβλίο που έγραψε, άρα η κατάσταση γραφής του δεν είναι σε καμία των
περιπτώσεων εμπλεκόμενη με τους θεωρητικούς κανόνες και τα συμπαρομαρτούντα της
εμπειρίας της γραφής), με μια οξυδέρκεια που ξαφνιάζει για την αγνότητά της.
Αυτή είναι και η δυναμική της πεζογραφίας της «Ονειροπαγίδας», αυτά τα
θραύσματα ύπνου που μονολογούν με μια μεταλλική, μυστηριώδη φωνή, που είναι
τόσο εθιστική, ώστε σου είναι αδύνατον να την προσπεράσεις. Γράφει ο Ludwing Wittgenstein, προτρέποντάς μας στην
παραδοξότητα και την ανατροπή του ισχύοντος: «Σκέψου τον αινιγματικό χαρακτήρα
του ονείρου. Ένα τέτοιο αίνιγμα δεν έχει κατ’ ανάγκην λύση. Μας μπερδεύει,
κεντρίζοντάς μας την περιέργεια. Είναι σαν να υπάρχει ένα αίνιγμα σε αυτό.
Γιατί το όνειρο να είναι πιο μυστηριώδες από το τραπέζι; Γιατί να μην είναι και
τα δύο εξίσου μυστηριώδη;» Προφανώς, εδώ έχουμε να κάνουμε με την σαφέστερη
διατύπωση μιας επανεπινόησης, μιας επανεφεύρεσης των ίδιων των πραγμάτων, των
νοημάτων, ακόμα και της κεντρικής σημασίας των λέξεων.
Ο Walter Benjamin στον «Μονόδρομο», προειδοποιεί πως δεν πρέπει κανείς το πρωί όταν σηκώνεται
να διηγείται νηστικός τα όνειρά του, για να μην αφήσει την μέρα να επέμβει και
να χαλάσει την αυθεντικότητα της εσωτερικής περισυλλογής, που είναι το όνειρο. Έτσι αποφεύγει τη ρήξη, ανάμεσα στον κόσμο της
μέρας και στον κόσμο της νύχτας ή άλλως, ανάμεσα στον κόσμο της ισχύουσας
πραγματικότητας και στον αυτοδύναμο κόσμο του ονείρου. Βάζει αυτό ως οδόσημο πραγματικής λειτουργίας
– το φαγητό, όπου συμμετέχει η κανονικότητα, προδίδοντας τα λόγια και της
εικόνες του ονείρου, το οποίο, μέσα στις επόμενες ώρες, έχει σχεδόν σβήσει
ολοκληρωτική. Είναι γνωστή η φράση της Virginia Wolf: «Αληθινό είναι μόνο ό,τι
ονειρευόμαστε.» Και η σπουδαία αργεντίνα πεζογράφος ονειρεύεται, ονειροπολεί,
ονειροκυριαρχείται. Σε ανοιχτή ακρόαση,
με τεντωμένες τις κεραίες του μελλοντικού, του υπερκείμενου, των αιρέσεων της
νύχτας. Αυτή η ονειροπόλησή της μας παρέχει την αναγνωστική πληρότητα, να
θεωρήσουμε, διαβάζοντας ακόμα και αποσπασματικά – πράγμα το οποίο εγώ προτείνω
- , ότι είμαστε κι εμείς μέρος της δικής της αφήγησης, είναι και τα δικά μας
όνειρα που συμμετέχουν στο βιβλίο, είναι ένας τρόπος, ένας ακόμα τρόπος, να
νικήσουμε ή να αντέξουμε, αυτό που καθημερινά εκτυλίσσεται μπροστά στα μάτια
της, βομβαρδίζοντας το μυαλό μας με συμμετοχική βία. Η «Ονειροπαγίδα» της Shua είναι
ένας θρίαμβος των κρυμμένων λέξεων από την αρχή, ένας απολαυστικός εκταφιασμός
όλων όσων έχουμε, ελαφρά τη καρδία και με βολική ευκολία, θάψει στα μύχια του
υποσυνείδητού μας, προκειμένου να εξασφαλίσουμε αυτό που νομίζουμε ότι
συγκροτεί ζωή.
Τελειώνοντας, θα ήθελα να επισημάνω το μότο που προτάσσεται στο βιβλίο, από την
μονογραφία του Max Brod
για τον Kafka, γιατί
είναι απολύτως ενδεικτικό για ό, τι ακολουθεί: «Ένα βράδυ που ο Κάφκα με
επισκέφτηκε (τότε ζούσα ακόμα με τους γονείς μου), μπαίνοντας σπίτι, ξύπνησε
τον πατέρα μου που κοιμόταν στον καναπέ. Αντί συγγνώμης, ύψωσε τα χέρια
καθησυχαστικά και είπε με απέραντη απαλότητα, ενόσω διέσχιζε το δωμάτιο στις
μύτες των ποδιών του: Παρακαλώ, θεωρήστε ότι είμαι ένα όνειρο.»
Σταύρος Σταυρόπουλος
ANA MARIA SHUA
ΟΝΕΙΡΟΠΑΓΙΔΑ
Απόπειρα 2015
Μτφ. Άννα
Βερροιοπούλου
LINK ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗΣ ΣΤΗΝ BOOK PRESS
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου